CHANSONS KABYLES
DE SMÂÏL AZIKKIOU
I- L’insurrection de 1871
1
Waḥd u sebɛin d leflas,
Irẓa medden dug ammas.
A ixf iw, ɛbed asefru !
2
Acu ay d ssebba n ddwas
Ḥekkunaɣ medden fellas,
As mi iɣleq lbiru,
3
Abɛaḍ g ddin iţwalas,
Abɛaḍ d yir aterras,
Tekkat temɣart-is iţru.
4
Ass-n mi ɛeddan tilas,
Ǧemmɛan di laɛrac kull ass :
Iyaw ɣ lleǧhad, siru!
5
Llan syadi lkuyyas,
Nnumen gez̧z̧men aqarḍas,
Deg zzman amezwaru,
6
Ennan : ṛṛay d amessas,
Ad yeǧǧ irgazen am tullas;
Bu ttarix ɣas ad yaru.
7
Mi yuɣ ddula bu urkas,
Iţawi aɛwin dug ɣerwas,
Win iḍsan, w Allah ! a ten-iru !
8
A win iferzen iḍ ɣeff ass,
Nedɛa-k s ṣṣeḥaba lkuyyas
S lfaḍl-ik ay tferru.
9
Barka-yaɣ ddula imetɛas,
Tarbaɛt imenǧas,
Lxuǧa-s d bururu.
II. — Les djemâas
1
Ad awn-naḥku, ay arrac,
Ɣef teǧmaɛt n tnac,
Brizidan-is d amlaɛbi.
2
Lbaṭal inuda laɛṛac,
I tudrin yakʷ d laḥwac,
Ur iǧǧi ula d aɛzaybi:
3
Ṭammaɛan i tuǧal tifrac.
Lḥaqq dinna ulac,
Ssuq-nsen d imerbi.
4
Ufiɣ taǧmaɛt u warrac,
S ḍḍifa d lfrac,
Ţḥamilen lḥaṭabi.
5
Lḥaqq iţnuz am leqmac ;
Lbaṭal d aberqac,
Amek ara neḍmeɛ ṣṣwabi.
6
Ccṛeɛ n medden ɣef ulac,
Lakin d leɣcac,
Mi ibṭel cceṛɛ-ik, a nnebi.
7
Izem illan d aberqac,
Ikcem dug leclac,
Idduri di leɣwabi.
8
Yugad awtul s tkarrac,
Neɣ izirdi s waxbac,
Effɣen fell-as s uḥaṛbi.
9
Teqqsen lɛebd am laḥnac,
Ur izmir ḥad ad ini ɛlac,
Lxuf igez̧z̧em rrqabi.
10
Ẓriɣ lxux d lmecmac,
Iɛna-t uɣyul d anakmac,
Irẓa-t, ihudd zzrubi.
11
A win ur nečči lemɛac,
Kkes fell-aɣ aɣamac,
Ulamma s lǧuǧ debbi.
III. — Les- juges de paix
1
Aqlaɣ di zman amerbuḥ,
Am lqum n sidna Nuḥ,
Nugad leɣraq s ṭṭufan.
2
Mi tebṭel teǧmaɛt tṛuḥ,
Bdan-aɣ-id lefṛuḥ,
Ad yas lweqt s laman.
3
Ǧuǧ debbi, qaḍi n ṣṣluḥ,
Lxadma-s w Allah ! ma tfuḥ,
Lukan ur isɛi ttuṛǧeman.
4
Ad yas ɣ llaḥkum ṣṣbuḥ,
Ad iqim aremma iṛuḥ,
Ur iẓri d acu iḍran.
5
Ttuṛǧeman ad as-iṛuḥ
Amm aqcic illan g dduḥ ;
Ad zzaɛwaǧ llisan.
6
Bu udrim maḥsub d ṛṛuḥ ;
Igellil meskin ifuḥ,
Ur illi wi t-isuman.
7
Mi ibedd i lḥakem ɣer lluḥ,
S waṭṭan ar isgaḥguḥ,
Ad ṭṭefen ɣers igeḍman.
8
Ad yuɣal ul-is meǧruḥ.
A ṛebbi, anid ara iṛuḥ?
Iţwaker g mkan laman.
9
A lḥamam izedɣen ssṭuḥ,
Naqqal deg ifg-ik, ɣas ṛuḥ
Ɣelbariz, zger i waman.
10
Ɛeggeḍ i ssadat : ah ruḥ !
Ɣef Lafrik inzan iruḥ,
Aɣ-id-ɣiten s laman.
11
Aqcic illan d amectuḥ,
Leɛqal g ixf-is ur inuḥ,
Ɣef lɛeṛc d brizidan.
12
Bab uɛudiw istaḥtuḥ,
Illan zman ismurǧuḥ,
Ur fell-as tezzin izan ;
13
Tura yuɣ-iţ Ucertuḥ,
Axlul-is am ucedluḥ.
Anida tɣabem, a lbizan.
14
D asekṛan ur isfulluḥ,
Itess ccṛab deg qedduḥ,
Ddula tuqm-as ccan.
IV — Moḥammed Ameqran Ou Qassi
1
A wi itemyyizen, ḥassi,
Wi iɣran Ssussi,
Wi ifehmen ad iţḥaqqiq.
2
Moḥammed Ameqran n ayt Qassi,
Ddheb n ţrussi,
Lfaṭṭa b ufzim ulṣiq.
3
Ma lah, a bab lkursi,
Lbay atunsi,
Di Ɛemṛawa ag uɣ aḍriq.
4
Mi irra aznad iffussi,
Baṛud u rṣaṣi,
Neţţa iteddu d ttelḥiq.
5
Wi izemran a t-id-iɛaṣi ;
Ac-ḥal d aḥarṣi,
S uǧedɛun ad iţneqniq.
6
Ibda ṭrad si Ɛin Fassi ;
Ag zwer tissi,
Ɣer Budwaw yaḥma ddaqdiq.
7
As mi yers g at Ɛissi,
Lberr akʷ ifsi,
Kull lɛeṛc ibda ttecwiq.
8
Ɛebd l-Maǧid d Utunsi
Nɛudd-iten d amwansi,
Niɣil a t-nesɛu d rrfiq ;
9
Ziɣ izenz-aɣ d lɛaṣi,
Ay nerreẓ am ḍebsi ;
Tamurt tuɣal di tteɛwiq.
10
Iţru Moḥammed n ayt Qassi,
I gmas itwaṣṣi :
D fell-ak sebbleɣ afniq.
11
Mi iɛedda luhi imensi,
Lefnaṛ ad ixsi ;
Tasa-s teţuddum teţriq.
12
Wi sɛiɣ tura ad istaqsi ?
A ṛebbi, wansi,
Moḥammed ɛzizen a t-nectiq.
13
Ɣur-s ṛṛay ttiḥarci ;
Snen-t di kull ci,
Seg Lez̧z̧ayr ar At Fliq.
14
Ɣur-s d ssmid amṛecci
Ag ḥubb i učči,
Aksum d lwaṛd iţilqiq.
15
Tissas g izem awaḥci,
Mi iqeddem lɣaci.
Win iɛyan izwir s amḍiq.
16
Zerɛan anḥas di tuddar.
Nxazen-it yugar;
Cubaɣ-t d ṣṣaba s aḥariq.
17
A xawni la t-nesmeǧgar
Bu tasbiḥ d amrar;
Nɛaṛ a Bubker Ṣṣeddiq.
18
S lbezra mi nemḥarḥar,
Negr-d akʷ s annar ;
Kulḥa inkeṛ gmas acqiq.
19
Yatti aqelmun ɣer wadfar;
Bɣan amecrar,
Indel bu llebsa n rqiq.
20
Kull yum la nettemḥabbar.
Iḍḥa nemyuffar,
Ɣas lhemm la d-iṭṭerḍiq.
21
Ɛam waḥd u sebɛin d awssar ;
Ma d lektab icar,
Iɣab lḥaqq d ttaḥqiq.
V. — Ali Ou Qassi
1
Ṣṣlat ɣef-k, a nbi, s leqyas,
Bnin ger tuɣmas,
S lɛedd n ccǧuṛ d ṛṛmali !
2
Iḥubb Allah s leɛrif-as,
Iţḥinni f lumma-s,
Inṣer-it ɣef uǧahli.
3
Ɛteq ṛṛuḥ di ddaṛ layas,
Ṭlam tiḍullas,
Ɛebdelqader Lǧilali.
4
Bismi llah ad bduɣ f lsas,
A nekteb akeṛṛas,
Ṣeffaɣ-t ur deg-s ankali.
5
Ɣef lǧil-a d amenḥas,
Nɛedda tilas,
Lmeɛna ur deg-naɣ telli.
6
Men ṭillik ddula n rrṣaṣ,
Iţhuddun tuɣmas,
Ferrzen irgazen n lɛali !
7
Aql-aɣ nbedd am dras;
Irkul nmiḥaraṣ,
Xellfen lɛebd am ulli.
8
La xazznen medden akʷ si nḥas;
La iberren uqerḍas;
Wehmeɣ acu d-nessuli.
9
Lḥukm n tura nsebbeb-as ;
Nemmečč nṣeber-as
Ger imensi d imekli.
10
Yawḍ-yi n luxbaṛ ib wass,
Xas ruḥet, a tullas,
S lebki ɛḍem n ddwali.
11
Selben lɛebd akʷ fell-as;
Xas aḥzen, a imma-s,
D lxil ɣef i d-itcali.
12
Di Temda iɣli uɛessas ;
Slan akʷ laǧnas,
Yuɣal wassif d lxali.
13
Uten-d i ddebic s atma-s ;
Di tebṛaţ nnan-as
Ag ṣaren lqayd Ali.
14
Ar d-as-taḥkum imaḥbas :
Lberr ffeɣn-as ;
Tikli ɣer kayan d izli.
15
Moḥammed Sɛid teččuṛ-as;
Seqan-t imeɣḍas,
Iɣab iṭiǧ neţwali.
16
Ma lah ! ya sbeɛ bu tissas,
Ddheb n twinas,
Aserḥan ɣer sidi Ali.
17
Mi iẓdem ad ig afernas ;
Ḥakkun-aɣ fell-as,
Snen-t Aɛṛab Aqbayli.
18
Ɣlin labṛaǧ s leqwas ;
Huddan armi d lsas ;
Ṭṭayfa-k, a nbi, teɣli.
VI. — La mort du bach-agha
1
Nekk ass mi heǧǧaɣ leqran,
Taẓallit ramaḍan,
Ḥamdeɣ ṛebbi d lɛaṛef.
2
Tnedḍimeɣ am Bu Ɛemṛan
Di ṛsul d ccikṛan,
Wi ixedmen lxiṛ d-at-nugef.
3
Lbeɛḍ iɛeddan iɣran,
Lɛebd imraḍan,
Win keṛhan medden acu ɣeff
4
Ad lessaɣ lḥadit illan
Ɣef ayen iḍran,
Wi ifehmen ad iɣuylef.
5
D lxil mi k-ibda aqran,
Ur isɛi aḥaran,
Men ɣir wi iţnuzun alef.
6
LḤaǧ Moḥammed n Ayt Meqran
Inɣa-t usekṛan !
Meǧana izdeɣ-iţ yilef.
7
As mi nnuɣen di Lxazzan,
Iṛumiyen nzan ;
Ag ḍran d laḥlalef.
8
Qqimen di tmurt am yizan ;
Iḥar ugezzan ;
Aṭbib ikettben itlef.
9
Di lxwabi bdan agzam;
Isellem dduzan,
Ass-nn fell-as d imcennef.
10
Wed Suflat iḍra zzuzan,
D Dreɛ l Mizan,
Wi illan lḥadeq iḍref.
11
At Moqran am lbizan,
S ţmag d wezlan,
Men ɣir wi irefden aṣuḍef.
12
Mi d-iɣli asalas n zzan,
Lafrik d imaḥzan,
Ddin ass nn irrefref.
13
Ţreɣ-k, a bab igenwan,
Ixleq win iṛwan,
Ɣur-k ay neǧǧa nkellef.
Dɛaɣ-k s nnbi lɛednan,
D ṣṣaḥaba akʷen llan,
Ɛetman d sidna Yussef.
15
Ɛteq ṛṛuḥ deg ddiwan,
D kra da islan,
Tmenɛaḍ-aɣ seg lekcayef.
VII. — Le châtiment
1
A wi itmeyyizen, ḥassi,
Ma teqareḍ g Ssussi ;
Fhem a wi illan d imḥakkaṛ.
2
Ɣef at Meqran d at Qassi,
Bɣan leɛnad s lkursi,
Bla lmedfeɛ d lɛeskaṛ.
3
Mi ten-ikcem lweswasi,
Fkan i lberr timessi ;
A ḥalil u ɣezfan laɛmaṛ.
4
Aṛbɛa wagguren texsi,
Tiyarsi icudden tefsi,
Ḥaḍaren-as medden akʷ i lɛaṛ.
5
Teɣli-d leɣrama tissi ;
Settin settin i trussi,
Awin-t-id walla ḥabbar.
6
Zenzen medden leɣrussi,
Rnan ula d llbussi,
Tagunit ɣef medden teẓwar.
7
Tameqrant deg nnkassi,
D lhemm wi illan d asbayssi,
D neţţa ay d ssebba llefqar.
8
Mara ad yas ad isteqsi,
S lgirru yakʷ d usebsi,
Ad ibdu medden s lɛaṛ.
9
Rnu lqayed d amenḥassi,
D amezluṭ d leflassi,
Yuqem ttrika s leɣdar.
10
Tamurt illan d ddhussi,
Tenza ɣef bab-is buxsi,
Ur as-mazal a t-iẓar,
11
Ur iksib ula tixsi,
D lfaqir mbla imensi ;
Lḥukm n ṛebbi as-neṣbar.
12
Waḥd u sebɛin menǧussi;
Deg-s ay d ilfa lebrussi,
D neţţa ay d ssebba n ccaṛṛ.
13
Bdut-id seg Ayt Ɛissi,
Ṛuḥ aremma d Udrissi,
A teẓreḍ laɛǧeb meqqʷar.
14
Iqḍeɛ g zzwi ledrussi ;
Nuṛ lɛilm deg-sent ixsi,
Ikfa lḥizb d ukeṛṛaṛ.
15
Ixla fell-aɣ lemrassi,
At Meqran yakʷ d At Qassi,
Ben Ali Crif w Allah ar inṭar
16
Irẓa ddin am uḍebsi ;
Tcudd fell-aɣ tiyarsi.
A Ṛebbi, kečč d nnaḍar.
17
Yaḥbes lmal ur iksi,
S Lameṛ wi illan d asbayssi ;
Lqayd ibda azuɣar.
18
Aql-aɣ maṛṛa netsassi ;
Lɣani rran-t d aflayssi,
A ssulṭan, bab llamaṛ.
VIII. — Les mœurs du jour
1
Ṣṣlat ɣef-k, a nbi s leɛceq,
Ag zid i lmanṭeq,
D abninan axiṛ n lǧuz.
2
Bu nnuṛ am lehlal mi ireq,
Mbɛid iberreq,
Iḍ n aṛbeɛṭac di yulyuz.
3
Yum laḥsab ḥader a neɛweq ;
Nugad a naḥreq ;
Ḥudd fell-i a ṛebbi ameɛzuz.
4
Bismi llah nebdu nwetteq ;
S lḥubb a nxarreq ;
Ṣṣlat fell-ak d lmaǧuz.
5
Ɣef ṛsul ṣaḥeb lburaq,
Bu udem acuraq,
Iḍuɛan ṛebbi s wannuz.
6
La ţɛayaṛen ayt lmitaq;
Feṛṛeǧ aqlaɣ nxaq;
Lmumen aksum-is iduz.
7
Yuṣr-yi lweɛd d afernaq,
D lqalb-iw iḍaq ;
Ḥulfaɣ i ṣṣura-w tezluz.
8
Ur nufi ḥad d aɛeţţaq;
Nudaɣ-d g laswaq,
Lḥamṛa ifi-ţ ṛṛuz.
9
Wi iswan ccṛab itqalleq,
Iḍḥa d amnafeq,
Izger nuba-s d lgazuz.
10
Cciṭan la ar iwsseq ;
Kull ṣbaḥ ilṣeq ;
Ddunya iɛellq-as laḥruz
11
Win iččan ar d ifelleq,
Ils-is iḍerreq,
Ibɣa ad iɛic s udebbuz.
12
Yum laḥsab ad iɛweq
And ara iḍyeq,
Lwaɛd ṛ ṛebbi ad iǧuz.
13
Times tecɛal d ddaqdaq ;
Tura iɣab lḥaqq ;
Imi s rba ay neznuz.
14
Kull yun lqalbis isḥaq ;
Idda di laḥmaq ;
Ctiq amɣar a t-nɛuz.
15
Wi isɛan mmi-s d aleqqaq,
La ibeddar a ur nlaq,
Lemliḥ iffeɣ-it-id lluz.
16
Sfina lɛebd-is iɣreq
Si lɣarb ar ccerq
Nnefṣ hata-t deg arruz.
17
Baba-s d mmi-s ad ifreq;
Ulac din ṣṣdeq,
Inkeṛ-as ayen i t-iɛuz.
18
Dderya n tura am lbaq,
Mi meqqer a k-ixnaq,
Imma-s a ţ-iwt s wazduz.
19
Neɣ ad iffeɣ d ssareq,
Ma iruḥ d amsweq
Nnefqa-ines ɣer wuruz.
20
Ddenya thud tceqqeq,
Di chada u saḥreq.
Laḥlu iɣalb-it lmuz.
21
Zman ɣef medden akʷ iḍyeq ;
Nezga-d neɛweq,
D usbiɣen akʷ amm ubɛuz.
22
A ṛebbi kečč d arezzaq ;
Ɛeǧl-aɣ s lefraq,
A kra itɛussun leknuz.
23
A win iɛuzzen larzaq,
Teɛmerḍaɣ laswaq,
Dɛaɣ-k s at Sidi Azzuz.
24
Teftaḥḍ-aɣ tǧuṛ s lawraq,
D lɛebd-ik iḍaq,
Terniḍ lǧennet lmefruz.
25
Yum laḥsab ḥader aɣ-iɣraq,
Akk ad nemḥaqaq,
Di ṣṣiraṭ nebɣa ar nǧuz.
IX. — Une Pétition
1
Naqqal deg ifg-ik, ɣas ḍul,
A ṭṭir illan d ameǧhul,
Lbariz siwḍ-as sslam.
2
Widak ssadat lefḥul,
Taǧmaɛt n ayt ehl leɛqul,
Iggan iǧebbden laqlam.
3
Aḥku i bab lmaɛqul
Ɣef in icaben mi ilul,
Mi i t-ibbʷeḍ lexbaṛ s axxam.
4
Kkren medden, refden leqlul ;
tamurt yawi-t ṣṣbanyul,
D umalṭi yakʷ d dḍallam.
5
Lukan ɣas tamurt n zzmul
tekkes-it Franṣa deg lhul,
tinna d ṣṣwab a lḥukkam.
6
tawim lemqaber d ccmul !
Ula anda iqqen uɣyul !
Wagi d leɛǧeb ay tennam !
7
Mkull ḥad ul-is mecɣul ;
Bran-as medden akʷ i lmul,
Bexlaf amadaɣ isgam.
8
Ṣṣaba a ttili deg zzbul,
D lḥacic walla d ssbul,
A win itḥibbin lawqam !
9
Bu tɣaṭṭan deg-sent imull,
Izzenz-itent d amedlul,
Mi tṣar lɣaba d leḥṛam.
10
Ul-im, a Franṣa, medɣul,
Imi txez̧z̧reḍ s amahbul,
tettuḍ lxiṛ llislam.
11
Dug ass mi iɣ-icceḍ uɣyul
Tekkateḍ-aɣ bḥal ṭṭbul,
teqḍɛaḍ i medden leklam.
12
Nebɣa aɣ-tsamḥaḍ seg wul
A Franṣa, kursi lfeḥul !
A ntub ttuba n ddwam.
13
Asuggas aṛbɛa lefṣul
Nukni dayem nesmuqul,
A Ṛebbi ḥunn lḥukkam.